Historia

  • Dawny Rynek Stanisławowa

Historia Stanisławowa i okolic

W okresie feudalizmu był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich południowego Mazowsza. Przed powstaniem Stanisławowa, istniała osada targowa w dawnej Puszczy Sulejowskiej, leżąca w połowie drogi do Liwu. Osada ta, zwana Cisek, należała do rodziny szlacheckiej z Łowczewa (wymieniają źródła od 1361 r.) a w początkach XV wieku przeszła drogą zmiany na własność Janusza I, księcia mazowieckiego. W 1473 r. ma już parafię i młyn rudny oraz książęcy dwór myśliwski i przydrożne targowisko.

Wieś książęca Cisek 2 maja 1523 roku otrzymuje prawa miejskie od książąt mazowieckich Stanisławowa (1500–1524) i Janusza III (1502–1526), których sarkofag znajduje się w katedrze św. Jana w Warszawie.

Na prośbę Szkoły Podstawowej im. Henryka Sienkiewicza w Stanisławowie Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie przesłało przywilej lokacyjny miasta Stanisławowa, wpisany do Księgi Metryki Koronnej nr 32 k. 160 – 161 (przekład z łaciny , wolny, skrócony). Treść aktu lokacyjnego jest następująca : My..... Stanisław i Janusz książęta mazowieccy , chcąc zwiększyć dochody wsi książęcej Cisek /Czysek/ , przenosimy ją wraz z gruntami do tej wsi przynależącymi na prawo miejskie nadając nowo fundowanemu miastu nazwę Stanisławów. Nadajemy wymienionemu miastu prawo miejskie chełmińskie ze wszystkimi artykułami , z prawem wykonywania sądownictwa nad obywatelami miasta . Ponadto nadajemy obywatelom nowo irygowanego miasta wolność od ceł na ich towary w obrębie Księstwa Mazowieckiego . Obywatele tegoż miasta będą mogli bez opłat celnych handlować we wszystkich miastach ziemi mazowieckiej . Wywożąc jednak towary poza obręb Księstwa Mazowieckiego będą musieli płacić cło w miejscach do tego wyznaczonych na granicach Księstwa . Postanawiamy dalej, aby kara zwana ,,bykowe “ była ściągana nie przez urzędników książęcych , podobnie kara za spowodowanie pożaru, podobnie inne kary mają być ściągane na użytek miasta. Jeśli chodzi o karę za zabójstwo , to o ile w mieście zdarzy się taki wypadek, aby zabójca zapłacił stronie poszkodowanej 4 kopy groszy, na rzecz skarbu książęcego 3 kopy groszy , a na rzecz miasta 1 kopę groszy. W wypadku kary za pobicie, sprawca pobicia ma zapłacić stronie poszkodowanej za zadaną ranę, na rzecz skarbu książęcego ma zapłacić 20 groszy na użytek miasta . Dalej ustanawiamy , aby wszyscy obywatele nowo irygowanego miasta z każdego posiadanego łanu na święto św. Marcina każdego roku płacili na rzecz skarbu książęcego 30 groszy i 7 korcy owsa. Także z domów i od rzemieślników według zwyczaju innych miast Księstwa , aby płacili ,,święto marskie” . Od każdego waru piwa mają płacić urzędnikowi książęcemu jedną czwartą. Targi tygodniowe dla miasta Stanisławowa ustalamy w każdy poniedziałek , zaś jarmarki 3 rocznie : pierwszy 11.marca, drugi na święto św. Piotra i Pawła Apostołów, trzeci na święto św. Katarzyny. Wreszcie dajemy miastu prawo wystawienia łaźni, postrzygalni sukna oraz wagę. Z których to urządzeń nic nie maja płacić na rzecz skarbu książęcego , z tym wyjątkiem, że jeżeliby urzędnicy książęcy przebywający wmieście z rodziną chcieli się wykąpać, mają mieć jeden dzień wolny na kąpiel bez żadnej opłaty.

Uzyskanie przez Stanisławów praw miejskich stanowiło ważny moment w rozwoju tego miasta . Zapoczątkowany został jego rozwój urbanistyczny /rozległy prostokątny rynek o wymiarach 130 x 160 m/, gospodarz i ludnościowy . Irena Gieysztorowa tak pisze o tym fakcie . Najbardziej to chyba efektywna lokacja szesnastowieczna. W przeciągu niecałych bowiem czterdziestu lat nikomu nieznana leśna osada Cisek we wschodnim, zawiślańskim kącie ziemi warszawskiej wyrosła na jedno z najludniejszych miast Mazowsza... Niezwykle szybki rozwój zawdzięczał Stanisławów zarówno dogodnemu dogodnemu położeniu handlowemu, jak i troskliwej opiece królowej Bony, a następnie biskupa Noskowskiego , w których zarządzie pozostawał /cztery wieki Mazowsza . Szkice z dziejów 1526 – 1914, Warszawa 1968, s. 61/.

Do rozwoju Stanisławowa przyczyniły się warunki gospodarcze, dogodna okolica nadająca się pod osiedlenie , niski czynsz, który płacono książętom, oraz drogi, które były głównym traktem handlowym z Warszawy na wschód i z północy na południe /szlak bursztynowy/.

Szybki rozwój Stanisławowa szedł oczywiście w parze z rozwojem rzemiosła i jego specjalizacją . Według lustracji z 1565 roku w mieście znajdowało się 416 domów i 263 rzemieślników, w skład który wchodziło m. in. 33 szewców, 15 zdunów, 1 czapnik, 2 rymarzy, 9 włókienników , 4 bednarzy 2 figlarzy, 3 tokarzy, 2 siodlarzy, 1 kuśnierzy, 6 kowali, 1 paśnik, 3 stolarzy, 26 prasołów, /trudniących się rozprowadzaniem soli/, 3 ślusarzy, 1 szklarz, 6 kramarzy 10 krawców, 90 piekarzy, 33 kołodziejów.

Należy zaznaczyć, że wyroby metalowe ze Stanisławowa wysyłane poza granice Polski. Poza tym w mieście znajdowało się 8 młynów, 3 karczmy, kilka browarów z 79 piwowarami, którzy byli pod nadzorem książęcym / Lustracja województwa mazowieckiego 1565, cz. II, s. 190/. Dochody z rzemiosła wynosiły 548 zł 3 grosze 12 denarów, a łącznie z folwarkiem 798zł 5 groszy 3 denary. Świetny rozwój Stanisławowa w XVI wieku znalazł również odbicie w liczbie ludności zamieszkującej to miasto . Przyjmując średnią zaludnienia domu na 6 osób , należy przypuszczać , że w Stanisławowie zamieszkiwało około 2500 osób. Poza rzemiosłem znaczna część ludności znajdowała zatrudnienie w rolnictwie i handlu /600-800 osób/.

Do czynników decydujących o szybkim rozwoju Stanisławowa należały przywileje królewskie potwierdzające lub rozszerzające prawa miejskie . Były one potwierdzane w latach: 1533,1570/ przywilej Zygmunta Augusta zezwalał mieszczanom na wolny wyrąb i wypas bydła w okolicznych lasach oraz zmniejszał ich powinność wobec starostów 1578, 1591, 1633, 1650/ Jan Kazimierz powiększył liczbę jarmarków do pięciu / 1671, 1723, 1746, 1756, 1779/.

Mimo dobrego stanu wojny szwedzkie XVII wieku zrujnowały doszczętnie świetnie zapowiadający się ośrodek miejski. W 1660 roku Stanisławów liczył 40 domów, miał tylko 5 rzemieślników, a liczba mieszkańców nie przekraczała 200. Dochody z miasta wynosiły zaledwie 228 zł. 28 groszy i 9 denarów. Zniszczenie Stanisławowa i jego wyludnienie spowodowało upadek miasta do rzędu wsi. Stan zastoju po wojnach szwedzkich trwał prawie 10lat.

Ważnym momentem w dziejach Stanisławowa była ponowna lokacja na podstawie konstytucji z 1677 roku. W akcie lokacyjnym czytamy: Ponieważ Stanisław Skarczewski kasztelan wojnicki zakłada miasteczko y one w dobrach swoich dziedzicznych w księstwie Mazowieckim a Ziemi Czerskiej leżących nazwiskiem Stanisławów de novo funduie, przeto podług prawa pospolitego, to miasteczko od wszelkich podatków publicznych y przychodów żołnierskich do lat sześciu od założenia onego za zgodą Stanów Koronnych na teraźniejszym Sejmie uwalniamy.

Gdy się zaś ci nowi tegoż miasteczka obywatele y mieszkańcy w swoich domostwach y gospodarstwie ufundują, tędy po wyjściu lat wzwyż mianowanych wszelkie onera podatków płacić y oddawać będą powinni Rzeczypospolitej/ cyt. “Volumina Legum”.

Petersburg 1860, wydanie I Ohryzki, t. V, s. 239/. Nawet król August II w 1703 roku wydaje dokument, w którym uwalnia mieszkańców Stanisławowa od wypraw pospolitego ruszenia, ponieważ po potopie szweckim miasto było zniszczone i należało je odbudować. W czasie wojny północnej przez Stanisławów przechodziły zimą w 1705 i 1706 roku wojska szweckie pod dowództwem Karola XII w marszu na Grodno. Drugi raz podczas tej wojny Stanisławów był terenem walki. W1712 roku w Stanisławowie bronią się stronnicy króla Stanisława Leszczyńskiego, w wyniku czego miasto poniosło duże straty.

Jednak nastąpiło ożywienie w działalności politycznej. Dwaj mieszczanie stanisławowscy Łukasz Skuziński i Michał Gostyński uczestniczyli w ,,czarnej procesji” Podpisali w grudniu 1789 roku słynny memoriał do króla w sprawie reform w miastach i czynnie uczestniczyli w późniejszych pracach Sejmu Czteroletniego.

Stanisławów w XVIII wieku był w dalszym ciągu siedzibą starosty niegrodowego / od 1542 roku drogą wymiany dokonanej przez Zygmunta Starego przechodzi w ręce królewskie/ i miejsce zbierania się sejmików ziemskich. W latach 1762 -1775 stanowi własność Jana Czarneckiego kasztelana bracławskiego i jego żony Felicji z Czosnowskich, następnie podkomorzego królewskiego Józefa Szeptyckiego / od 1775 do 1781/. Ostatnim starostą stanisławowskim był Aleksander Koszutski, a w XIX wieku jest w posiadaniu Prądzyńskich.

Następnie w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej nastąpiły rozruchy skierowane przeciwko wojskom rosyjskim. Suworow w drodze na Warszawę w 1794 roku, niszczy również miasto /browar, karczmę, mienie kościelne, zabiera inwentarz żywy/.

Upadek państwa polskiego w 1795 roku i przejście Stanisławowa pod rządy zaborcze – to dalsze niekorzystne momenty dla dziejów miasta.

Na przełomie XVIII i XIX wieku w Stanisławowie nie widać oznak ożywienia, ponieważ spis ludności przeprowadzony w Księstwie Warszawskim w 1810 roku wykazał, że w mieście zamieszkiwało 735 mieszkańców. Stanisławów wówczas był miastem powiatowym, co nadawało mu znaczenia jako lokalnemu ośrodkowi administracyjnemu. Lata pochodu Napoleona na Moskwę przynoszą częściową rozbudowę miasta.

W 1816 roku Stanisławów zostaje wyznaczony na siedzibę miasta obwodowego. Obwód stanisławowski składał się z powiatów: stanisławowskiego i siennickiego. Obejmował 12 miast, 515 wsi, 100 gmin i 65916 mieszkańców. Dekanat stanisławowski archidiecezji warszawskiej obejmował 17 parafii. W 1820 roku Stanisławów liczył zaledwie 655 mieszkańców, nie miał żadnych obiektów przemysłowych, nie odbywały się tu targi i jarmarki. Obserwuje się powolny upadek miasta w związku z budową szosy warszawsko-terespolskiej przez Mińsk. Siedzibę obwodu stanisławowskiego przeniesiono do Mińska, chociaż oficjalnie używany był termin “obwód stanisławowski”, a siedzibę sądu obwodowego przeniesiono do Okuniewa.

Stanisławów przeżywał w okresie autonomicznym Królestwa Polskiego zastój. Władze rządowe nie widziały przed miastem perspektyw rozwojowych i nie troszczyły się o jego rozwój . W latach 1830 -31 Stanisławów był miejscem koncentracji wojsk Dybicza w marszu na Warszawę . Liczba mieszkańców w tym czasie wynosi 806 i 103 domy.

W 1858 r. Stanisławów liczył już 983 osoby /w tym 203 Żydów , a w 1864 roku liczba mieszkańców wzrasta do 1241, chociaż liczba domów nie zwiększa się.

W 1863 roku część stanisławowskiej młodzieży wstępuje do oddziału powstańczego księdza Stanisława Brzóski/ złożonego głównie z chłopów / który działał na Podlasiu aż do jesieni 1864 roku.

Okres stagnacji w rozwoju miasta w okresie między powstaniowym i brak perspektyw rozwojowych przyczynia się do utraty przez Stanisławów w 1869 roku praw miejskich. Jest tylko siedzibą administracji gminnej. Jednak liczba ludności Stanisławowa wzrastała aż do I wojny światowej. W 1897 roku liczył on 2063 mieszkańców /w tym 601 Żydów/ , a w 1910 roku 2391. Wzrosła też liczba domów. W 1902 roku było już ich 202. Pierwsza wojna światowa spowodowała spadek zaludnienia do 2078 osób według spisu z 1921 roku.

Do pięknych kart historii należy zaliczyć postawę i zaangażowanie mieszkańców wsi, którzy w okresie Królestwa Polskiego przeciwstawiali się zaborcy w rusyfikowaniu młodzieży szkolnej . Organizowano wówczas tajne nauczanie, które były namiastką szkoły polskiej. Takiego typu szkoły zorganizowano w Stanisławowie , Pustelniku i Ładzyniu. Natomiast w Czarnej istniała tajna szkoła dworska /tylko w okresie zimy/, do której uczęszczały dzieci służby folwarcznej i część dzieci chłopskich z okolicznych wiosek .

Wydarzenia jakie miały miejsce w Stanisławowie w 1905 roku związane były przeciwstawieniem się carskiemu zaborcy. W noc z 15 na 16 lutego 1905roku / według starego kalendarza z 28 lutego na 1 marca / zostały pozrywane tablice z godłami carskimi z gminy, sąd i szkoły , a 23 października /5 listopada/ zorganizowano patriotyczną manifestację . Niesiono sztandary z białym orłem i śpiewano zakazaną pieśń ,,Boże coś Polskę “. Kolportowano także nielegalną prasę i ulotki nawołujące do bojkotu szkoły rosyjskiej. Chłopi na zebraniach podejmowali uchwały o wprowadzeniu języka ojczystego do szkół, sądów i urzędów . Tak też postąpili mieszkańcy gminy Stanisławów . Podjętą uchwałę opublikowali na łamach ówczesnej ,,Gazety Ludowej” w numerze 9 z 3 grudnia 1905 roku.

My niżej podpisani mieszkańcy gminy Stanisławów , zebrani uchwałę dnia 24 listopada 1905 roku żądamy :

1. Natychmiastowego zniesienia stanu wojennego .

2. Uwolnienia wszystkich więźniów politycznych.

3. Wprowadzenia w czyn nietykalność osób i mieszkań, wolność słowa i druku, związków i zgromadzeń.

4. Zwołania Sejmów Ustawodawczych dla Królestwa Polskiego w Warszawie , dla Rosji w Petersburgu, wybranych na zasadzie tajnego i równego głosowania. W celu poparcia tych żądań odmawiamy płacenia podatków państwowych i pełnienia wszelkich powinności rządowych.

Nadto uchwalamy: Szkoła, Gmina i Sąd mają być prowadzone tylko po polsku i zależne mają być tylko od zebrań gminnych , w przeciwnym razie podatków na nie również nie zapłacimy. Ponieważ miejscowo Wójt i pisarz odmówili wciągnięcia treści tej ustawy tej ustawy do właściwych ksiąg zatem zebrani postanawiają zobowiązać Wójta gminy , niniejszą uchwałę do właściwych ksiąg uchwał. Treść niniejszej uchwały pośrednictwem prasy podajemy do wiadomości publicznej .

Uchwałę ową podpisało 205 osób / a prawo głosu miało tylko 110/ , ponieważ od razu wprowadzono w czyn powszechne głosowanie . Oczywiście ,,Gazeta Ludowa” nie zamieściła pod uchwałą żadnego podpisu w obawie przed ewentualnymi represjami . Powyższy tekst uchwały znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie . To było do przewidzenia , wójt i pisarz gminy poinformowali naczelnika powiatu o podjęciu uchwały przez mieszkańców Stanisławowa i w raporcie wskazali 8 organizatorów i agigatorów , którzy zostali przesłuchani przez carską ,,Ochranę” . Głównym organizatorem tych wystąpień był, Rytel – nauczyciel miejscowej szkoły , który prowadził również działalność agitacyjną na rzecz szkoły polskiej i za to został zwolniony Działała tu również PPS. Na skutek wsypy część członków organizacji ma emigrować do Ameryki. Poborowi odmawiają wstąpienia do wojska carskiego . Wielu ludzi wywieziono na Sybir . W dalszym ciągu rozwija się ruch wolnościowy . Stanisławów jest z jednym z ośrodków w kraju , gdzie nasilał się ruch ludowy. Prześladowani byli ci gospodarze prenumerowali ,,Zaranie” .

Należy tylko jeszcze dodać , że na przełomie XIX i XX wieku słynne było powiedzenie , że ... w Stanisławowie nie rządzi car , a swobodę buja wiatr.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego miasto pozostawało nadal w zastoju , nie odzyskując wówczas ani potem praw miejskich.

15 sierpnia 1938 roku z inicjatywy miejscowego miejscowego koła podoficerów rezerwy i ofiarności społeczeństwa został odsłonięty pomnik poległym na polu chwały obywatelom gminy Stanisławów w walkach o niepodległość Ojczyzny w latach 1914 – 1920 .

Najtragiczniejszym dla Stanisławowa był jednak okres okupacji hitlerowskiej . Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku Niemcy niemal doszczętnie zniszczyli Stanisławów . W parku hitlerowcy rozstrzelali kilka osób cywilnych, a do obozu koncentracyjnego w Treblince wywieźli około 400 Żydów . Działał tu również VI Ośrodek Armii Krajowej Obwodu ,,Mewa – Kamień” . Na wojskowym cmentarzu znajduje się mogiła Żołnierzy września 1939 roku oraz pojedyncze groby żołnierzy Powstania Warszawskiego.

Okres powojenny to czas stopniowej odbudowy zniszczonej miejscowości i jej zabytków. Stanisławów został zupełnie odbudowany. Wiele ulic posiada asfaltową nawierzchnię . Powstało nowe osiedle domków jednorodzinnych. Nowe są też budynki użyteczności publicznej . Odbudowano także zniszczone zabytki. Jak podaje ,,Katalog zabytków Sztuki w Polsce” powiatu mińsko -mazowieckiego (968.s.34) kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Stanisława bp został wzniesiony około 1530 roku w stylu późnogotyckim z inicjatywy Stanisława Szymborskiego, kanonika warszawskiego , późniejszego proboszcza stanisławowskiego. Parafia erygowana była w 1525 roku przez Rafała Leszczyńskiego bp płockiego. Pierwszym proboszczem był ksiądz Jan Majewski. Około 1620 r. był restaurowany i wyposażony kosztem ks.Wardackiego .Gruntownie przebudowany w 1826 r. Zniszczony w 1944r. W latach 1957 1962 zostaje odbudowany .

Zajazd w rynku zbudowany w okresie 1813-1816 w miejsce drewnianej karczmy , spalonej spalonej w 1794 r. Zniszczony w 1944r. Odbudowany wlatach 1958 – 1962. Mieści się tam obecnie Gminny Ośrodek Kultury . Do zabytków należy jeszcze zaliczyć dzwonnicę z XVIII wieku , dzwon z 1773 roku odlany w Warszawie przez Jana Zachariasza Neuberdta , zegar wieżowy z XVI wieku , uszkodzony w pożarze w 1944, plebanię z XIX wieku.

Należy jeszcze dodać , że Stanisławów posiadał przede wszystkim zabudowę drewnianą . Uwagę zwracał jako zabytek architektoniczny dom mieszczański , podcieniony zbudowany w I pół XIX wieku /zniszczony w czasie działań wojennych/.

Stanisławów jak wiele innych miast posiada swój herb. Jak wiemy Stanisławów otrzymał nazwę od księcia mazowieckiego Stanisława , a zabytkowy kościół też jest pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika i na pewno to jest powodem , że w herbie miejskim widać tego patrona stojącego w pontyfikalnym stroju z pastorałem w ręce i Piotrowinem u nóg . Pieczęć z ww. herbem używana była jeszcze w XVIII wieku. Natomiast w 1847 roku przedstawiono władzom do zatwierdzenia projekt herbu ale juz bez Piotrowiny u nóg biskupa. Z projektu znajdującego się w AGAD w Warszawie wynika, że biskup ubrany jest na biało ze złoceniami w purpurowej kapie, na niebieskim tle. W ciągu XIX wieku herbu tego nie używano , a na pieczęciach miejskich umieszczano godła państwowe Księstwa Warszawskiego , Królestwa Polskiego , Rosji , guberni warszawskiej . Szereg tych orginalnych stępli znajduje się na dokumentach w AGAD / powtarzam za Marienem Gumowskim ,,Herby miast województwa warszawskiego “ 1938 s. 56/ . Zgodnie z uchwałą Rady Gminy z dnia 5 listopada 1992 roku powrócono do pierwotnej pieczęci z Piotrowinem u nóg biskupa. Stanisławów już nie przypomina sławnego niegdyś miasta i nie pełni tak ważnych funkcji jak w przeszłości. Na podstawie danych z kwietnia 1997 roku posiada 426 domów , 1268 mieszkańców / chociaż ich liczba w 1961 roku wynosiła 14781 i 234 gospodarstwa rolne.

Tylko obszerny rynek niewspółmierny do zabudowy i potrzeb obecnie zatracił swój pierwotny charakter / świadczyć może o wielkim rozmachu i szerokich zmierzeniach pierwszych założycieli miasta, którymi byli Janusz i Stanisław , ostatni książęta mazowieccy.

Opracował: Tadeusz Kulma

Sekcja kontaktowa

Urząd Gminy Stanisławów
ul. Rynek 32
05-304 Stanisławów
NIP: 822 10 62 601
REGON: 000551711

Godziny urzędowania
poniedziałek 9:00 - 17:00,
od wtorku do piątku od 8:00 do 16:00

Dane kontaktowe
tel.  25 757 58 58
 fax. 25 757 58 57
urzad.gminy@stanislawow.pl

EPUAP (skrytka): /5c4cdcj18g/SkrytkaESP

 


Konto bankowe:

PKO Bank Polski S.A.
Od 1 kwietnia 2023 roku  obowiązują następujące numery rachunków bankowych:
Podatki – 39 1020 4476 0000 8902 0499 0679
Opłata za wodę i ścieki - 44 1020 4476 0000 8702 0499 0687
Opłata za odpady komunalne - 49 1020 4476 0000 8502 0499 0695
zaś dla wszystkich należności poza trzema powyższymi wydzielonymi subkontami obowiązuje aktualny rachunek podstawowy tj. 82 1020 4476 0000 8102 0498 9036

Gmina Stanisławów
NIP: 822 21 47 156
REGON: 711582434